Triết lý giáo dục của Việt Nam Cộng hòa là nhân bản,
dân tộc, và khai phóng.
Hiến pháp Việt Nam Cộng Hòa nhấn mạnh quyền tự do giáo
dục, và cho rằng “nền giáo dục cơ bản có tính cách cưỡng bách và miễn phí”,
“nền giáo dục đại học được tự trị”, và “những người có khả năng mà không có
phương tiện sẽ được nâng đỡ để theo đuổi học vấn”.
Hệ thống giáo dục Việt Nam Cộng hòa gồm tiểu học,
trung học, và đại học, cùng với một mạng lưới các cơ sở giáo dục công lập, dân
lập, và tư thục ở cả ba bậc học và hệ thống tổ chức quản trị từ trung ương cho
tới địa phương.
Tổng quan
Từ năm 1917, chính quyền thuộc địa Pháp ở Việt Nam đã
có một hệ thống giáo dục thống nhất cho cả ba miền Nam, Trung, Bắc, và cả Lào
cùng Campuchia.
Hệ thống giáo dục thời Pháp thuộc có ba bậc: tiểu học,
trung học, và đại học.
Chương trình học là chương trình của Pháp, với một
chút sửa đổi nhỏ áp dụng cho các cơ sở giáo dục ở Việt Nam, dùng tiếng Pháp làm
ngôn ngữ chính, tiếng Việt chỉ là ngôn ngữ phụ.
Sau khi Việt Nam tuyên bố độc lập vào năm 1945, chương
trình học của Việt Nam – còn gọi là chương trình Hoàng Xuân Hãn (ban hành thời
chính phủ Trần Trọng Kim – được đem ra áp dụng ở miền Trung và miền Bắc.
Riêng ở miền Nam, vì có sự trở lại của người Pháp nên
chương trình Pháp vẫn còn tiếp tục cho đến giữa thập niên 1950.
Đến thời Đệ Nhất Cộng Hòa thì chương trình Việt mới
được áp dụng ở miền Nam để thay thế cho chương trình Pháp.
Cũng từ đây, các nhà lãnh đạo giáo dục Việt Nam mới có
cơ hội đóng vai trò lãnh đạo thực sự của mình.
Ngay từ những ngày đầu hình thành nền Đệ Nhất Cộng
Hòa, những người làm công tác giáo dục ở miền Nam đã xây dựng được nền móng
quan trọng cho nền giáo dục quốc gia, tìm ra câu trả lời cho những vấn đề giáo
dục cốt yếu.
Những vấn đề đó là: triết lý giáo dục, mục tiêu giáo
dục, chương trình học, tài liệu giáo khoa và phương tiện học tập, vai trò của
nhà giáo, cơ sở vật chất và trang thiết bị trường học, đánh giá kết quả học
tập, và tổ chức quản trị.
Nhìn chung, người ta thấy mô hình giáo dục ở Miền Nam
Việt Nam trong những năm 1970 có khuynh hướng xa dần ảnh hưởng của Pháp vốn chú
trọng đào tạo một số ít phần tử ưu tú trong xã hội và có khuynh hướng thiên về
lý thuyết, để chấp nhận mô hình giáo dục Hoa Kỳ có tính cách đại chúng và thực
tiễn.
Năm học 1973-1974, Việt Nam Cộng Hòa có một phần năm
(20%) dân số là học sinh và sinh viên đang đi học trong các cơ sở giáo dục.
Con số này bao gồm 3.101.560 học sinh tiểu học,
1.091.779 học sinh trung học, và 101.454 sinh viên đại học; số người biết đọc
biết viết ước tính khoảng 70% dân số.
Đến năm 1975, tổng số sinh viên trong các viện đại học
ở miền Nam là khoảng 150.000 người (không tính các sinh viên theo học ở Học
viện Hành Chính Quốc Gia và ở các trường đại học cộng đồng).
Mặc dù tồn tại chỉ trong 20 năm (từ 1955 đến 1975), bị
ảnh hưởng nặng nề bởi chiến tranh và những bất ổn chính trị thường xảy ra, phần
thì ngân sách eo hẹp do phần lớn ngân sách quốc gia phải dành cho quốc phòng và
nội vụ (trên 40% ngân sách quốc gia dành cho quốc phòng, khoảng 13% cho nội vụ,
chỉ khoảng 7-7,5% cho giáo dục), nền giáo dục Việt Nam Cộng Hòa đã phát triển
vượt bậc, đáp ứng được nhu cầu gia tăng nhanh chóng của người dân, đào tạo được
một lớp người có học vấn và có khả năng chuyên môn đóng góp vào việc xây dựng
quốc gia và tạo được sự nghiệp vững chắc ngay cả ở các quốc gia phát triển.
Kết quả này có được là nhờ các nhà giáo có ý thức rõ
ràng về sứ mạng giáo dục, có ý thức trách nhiệm và lương tâm nghề nghiệp, đã
sống cuộc sống khiêm nhường để đóng góp trọn vẹn cho nghề nghiệp, nhờ nhiều bậc
phụ huynh đã đóng góp công sức cho việc xây dựng nền giáo dục quốc gia, và nhờ
những nhà lãnh đạo giáo dục đã có những ý tưởng, sáng kiến, và nỗ lực mang lại
sự tiến bộ cho nền giáo dục ở Miền Nam Việt Nam
Triết lý giáo dục
Năm 1958, dưới thời Bộ trưởng Bộ Quốc gia Giáo dục
Trần Hựu Thế, Việt Nam Cộng Hòa nhóm họp Đại hội Giáo dục Quốc gia (lần I) tại
Sài Gòn.
Đại hội này quy tụ nhiều phụ huynh học sinh, thân hào
nhân sĩ, học giả, đại diện của quân đội, chính quyền và các tổ chức quần chúng,
đại diện ngành văn hóa và giáo dục các cấp từ tiểu học đến đại học, từ phổ
thông đến kỹ thuật…
Ba nguyên tắc “nhân bản” (humanistic), “dân tộc”
(nationalistic), và “khai phóng” được chính thức hóa ở hội nghị này.
Đây là những nguyên tắc làm nền tảng cho triết lý giáo
dục của Việt Nam Cộng Hòa, được ghi cụ thể trong tài liệu Những nguyên tắc căn
bản do Bộ Quốc gia Giáo dục ấn hành năm 1959 và sau đó trong Hiến Pháp Việt Nam
Cộng Hòa (1967).
Giáo dục Việt Nam là
giáo dục nhân bản
Triết lý nhân bản chủ trương con người có địa vị quan
trọng trong thế gian này; lấy con người làm gốc, lấy cuộc sống của con người
trong cuộc đời này làm căn bản; xem con người như một cứu cánh chứ không phải
như một phương tiện hay công cụ phục vụ cho mục tiêu của bất cứ cá nhân, đảng
phái, hay tổ chức nào khác.
Triết lý nhân bản chấp nhận có sự khác biệt giữa các
cá nhân, nhưng không chấp nhận việc sử dụng sự khác biệt đó để đánh giá con
người, và không chấp nhận sự kỳ thị hay phân biệt giàu nghèo, địa phương, tôn
giáo, chủng tộc…
Với triết lý nhân bản, mọi người có giá trị như nhau
và đều có quyền được hưởng những cơ hội đồng đều về giáo dục.
Giáo dục Việt Nam là
giáo dục dân tộc.
Giáo dục tôn trọng giá trị truyền thống của dân tộc
trong mọi sinh hoạt liên hệ tới gia đình, nghề nghiệp, và quốc gia.
Giáo dục phải bảo tồn và phát huy được những tinh hoa
hay những truyền thống tốt đẹp của văn hóa dân tộc.
Dân tộc tính trong văn hóa cần phải được các thế hệ
biết đến, bảo tồn và phát huy, để không bị mất đi hay tan biến trong những nền
văn hóa khác.
Giáo dục Việt Nam là
giáo dục khai phóng
Tinh thần dân tộc không nhất thiết phải bảo thủ, không
nhất thiết phải đóng cửa.
Ngược lại, giáo dục phải mở rộng, tiếp nhận những kiến
thức khoa học kỹ thuật tân tiến trên thế giới, tiếp nhận tinh thần dân chủ,
phát triển xã hội, giá trị văn hóa nhân loại để góp phần vào việc hiện đại hóa
quốc gia và xã hội, làm cho xã hội tiến bộ tiếp cận với văn minh thế giới.
Từ những nguyên tắc căn bản ở trên, chính quyền Việt
Nam Cộng Hòa đề ra những mục tiêu chính sau đây cho nền giáo dục của mình.
Những mục tiêu này được đề ra là để nhằm trả lời cho
câu hỏi: sau khi nhận được sự giáo dục, những người đi học sẽ trở nên người như
thế nào đối với cá nhân mình, đối với gia đình, quốc gia, xã hội, và nhân loại.
Phát triển toàn diện mỗi cá nhân.
Trong tinh thần tôn trọng nhân cách và giá trị của cá
nhân học sinh, giáo dục hướng vào việc phát triển toàn diện mỗi cá nhân theo
bản tính tự nhiên của mỗi người và theo những quy luật phát triển tự nhiên cả
về thể chất lẫn tâm lý.
Nhân cách và khả năng riêng của học sinh được lưu ý
đúng mức.
Cung cấp cho học sinh đầy đủ thông tin và dữ kiện để
học sinh phán đoán, lựa chọn; không che giấu thông tin hay chỉ cung cấp những
thông tin chọn lọc thiếu trung thực theo một chủ trương, hướng đi định sẵn nào.
Phát triển tinh thần quốc gia ở mỗi học sinh.
Điều này thực hiện bằng cách: giúp học sinh hiểu biết
hoàn cảnh xã hội, môi trường sống, và lối sống của người dân; giúp học sinh
hiểu biết lịch sử nước nhà, yêu thương xứ sở mình, ca ngợi tinh thần đoàn kết,
tranh đấu của người dân trong việc chống ngoại xâm bảo vệ tổ quốc; giúp học
sinh học tiếng Việt và sử dụng tiếng Việt một cách có hiệu quả; giúp học sinh
nhận biết nét đẹp của quê hương xứ sở, những tài nguyên phong phú của quốc gia,
những phẩm hạnh truyền thống của dân tộc; giúp học sinh bảo tồn những truyền
thống tốt đẹp, những phong tục giá trị của quốc gia; giúp học sinh có tinh thần
tự tin, tự lực, và tự lập.
Phát triển tinh thần dân chủ và tinh thần khoa học.
Điều này thực hiện bằng cách: giúp học sinh tổ chức
những nhóm làm việc độc lập qua đó phát triển tinh thần cộng đồng và ý thức tập
thể; giúp học sinh phát triển óc phán đoán với tinh thần trách nhiệm và kỷ
luật; giúp phát triển tính tò mò và tinh thần khoa học; giúp học sinh có khả
năng tiếp nhận những giá trị văn hóa của nhân loại.
Giáo dục tiểu học
Bậc tiểu học thời Việt Nam Cộng hòa bao gồm năm lớp,
từ lớp 1 đến lớp 5 (thời Đệ Nhất Cộng Hòa gọi là lớp Năm đến lớp Nhất).
Theo quy định của hiến pháp, giáo dục tiểu học là giáo
dục phổ cập (bắt buộc).
Từ thời Đệ Nhất Cộng Hòa đã có luật quy định trẻ em
phải đi học ít nhất ba năm tiểu học. Mỗi năm học sinh phải thi để lên lớp. Ai
thi trượt phải học “đúp”, tức học lại lớp đó.
Các trường công lập đều hoàn toàn miễn phí, không thu
học phí và các khoản lệ phí khác.
Học sinh tiểu học chỉ học một buổi, sáu ngày mỗi tuần.
Theo quy định, một ngày được chia ra 2 ca học; ca học buổi sáng và ca học buổi
chiều.
Vào đầu thập niên 1970, Việt Nam Cộng Hòa có 2,5 triệu
học sinh tiểu học, chiếm hơn 80% tổng số thiếu niên từ 6 đến 11 tuổi; 5.208
trường tiểu học (chưa kể các cơ sở ở Phú Bổn, Vĩnh Long và Sa Đéc).
Tất cả trẻ em từ 6 tuổi đều được nhận vào lớp Một để
bắt đầu bậc tiểu học. Phụ huynh có thể chọn lựa cho con em vào học miễn phí cho
hết bậc tiểu học trong các trường công lập hay tốn học phí (tùy trường) tại các
trường tiểu học tư thục.
Lớp 1 (trước năm 1967 gọi là lớp Năm) cấp tiểu học mỗi
tuần học 25 giờ, trong đó 9,5 giờ môn quốc văn; 2 giờ bổn phận công dân và đức
dục (còn gọi là lớp Công dân giáo dục).
Lớp 2 (trước năm 1967 gọi là lớp Tư), quốc văn giảm
còn 8 tiếng nhưng thêm 2 giờ sử ký và địa lý.
Lớp 3 trở lên thì ba môn quốc văn, công dân và sử địa
chiếm 12-13 tiếng mỗi tuần. Một năm học kéo dài chín tháng, nghỉ ba tháng hè.
Trong năm học có khoảng 10 ngày nghỉ lễ (thông thường vào những ngày áp Tết).
Giáo dục trung học
Tính đến đầu những năm 1970, Việt Nam Cộng hòa có hơn
550.000 học sinh trung học, tức hơn 20% tổng số thanh thiếu niên ở lứa tuổi từ
12 đến 18; có 534 trường trung học (chưa kể các cơ sở ở Vĩnh Long và Sa Đéc).
Đến năm 1975 thì có khoảng 900.000 học sinh ở các
trường trung học công lập. Các trường trung học công lập nổi tiếng thời đó có
Petruc Ký, Chu Văn An, Võ Trường Toản, Trưng Vương, Gia Long, Lê Quý Đôn (Sài
Gòn) tiền thân là Trường Chasseloup Laubat, Quốc Học (Huế), Trường Trung học
Phan Chu Trinh (Đà Nẵng), Nguyễn Đình Chiểu (Mỹ Tho), Phan Thanh Giản (Cần
Thơ)…
Các trường công lập đều hoàn toàn miễn phí, không thu
học phí và các khoản lệ phí khác.
Trung học đệ nhất cấp
Trung học đệ nhất cấp bao gồm từ lớp 6 đến lớp 9
(trước năm 1971 gọi là lớp đệ thất đến đệ tứ), tương đương trung học cơ sở hiện
nay.
Từ tiểu học phải thi vào trung học đệ nhất cấp. Đậu
vào trường trung học công lập không dễ .
Các trường trung học công lập hàng năm đều tổ chức
tuyển sinh vào lớp Đệ thất (từ năm 1971 gọi là lớp 6), kỳ thi có tính chọn lọc
khá cao (tỷ số chung toàn quốc vào trường công khoảng 62%); tại một số trường
danh tiếng tỷ lệ trúng tuyển thấp hơn 10%.
Những học sinh không vào được trường công thì có thể
nhập học trường tư thục nhưng phải trả học phí.
Một năm học được chia thành hai “lục cá nguyệt” (hay
“học kỳ”). Kể từ lớp 6, học sinh bắt đầu phải học ngoại ngữ, thường là tiếng
Anh hay tiếng Pháp, môn Công dân giáo dục tiếp tục với lượng 2 giờ mỗi tuần.
Từ năm 1966 trở đi, môn võ Vovinam (tức Việt Võ đạo)
cũng được đưa vào giảng dạy ở một số trường.
Học xong năm lớp 9 thì thi bằng Trung học đệ nhất cấp.
Kỳ thi này thoạt tiên có hai phần: viết và vấn đáp.
Năm 1959 bỏ phần vấn đáp rồi đến niên học 1966-67 thì
Bộ Quốc gia Giáo dục bãi bỏ hẳn kỳ thi Trung học đệ nhất cấp.
Trung học đệ nhị cấp
Trung học đệ nhị cấp là các lớp 10, 11 và 12, trước
1971 gọi là đệ tam, đệ nhị và đệ nhất; tương đương trung học phổ thông hiện
nay.
Muốn vào thì phải đậu được bằng Trung học đệ nhất cấp,
tức bằng Trung học cơ sở. Vào đệ nhị cấp, học sinh phải chọn học theo một trong
bốn ban như dự bị vào đại học.
Bốn ban thường gọi A, B, C, D theo thứ tự là Khoa học
thực nghiệm hay còn gọi là ban vạn vật; ban toán; ban văn chươ
ng và ban văn chương cổ ngữ, thường là Hán văn. Ngoài
ra học sinh cũng bắt đầu học thêm một ngoại ngữ thứ hai.
Vào năm lớp 11 thì học sinh phải thi Tú tài I rồi thi
Tú tài II năm lớp 12. Thể lệ này đến năm học 1972-1973 thì bỏ, chỉ thi một đợt
tú tài phổ thông. Thí sinh phải thi tất cả các môn học được giảng dạy (trừ môn
Thể dục), đề thi gồm các nội dung đã học, không có giới hạn hoặc bỏ bớt.
Hình thức thi kể từ năm 1974 cũng bỏ lối viết bài luận
(essay) mà theo lối thi trắc nghiệm có tính cách khách quan hơn.
Mỗi năm có hai đợt thi Tú tài tổ chức vào khoảng tháng
6 và tháng 8. Tỷ lệ đậu Tú tài I (15-30%) và Tú tài II (30-45%), tại các trường
công lập nhìn chung tỷ lệ đậu cao hơn trường tư thục do phần lớn học sinh đã
được sàng lọc qua kỳ thi vào lớp 6 rồi.
Do tỷ lệ đậu kỳ thi Tú tài khá thấp nên vào được đại
học là một chuyện khó. Thí sinh đậu được xếp thành: Hạng “tối ưu” hay “ưu ban
khen” (18/20 điểm trở lên), thí sinh đậu Tú tài II hạng tối ưu thường hiếm, mỗi
năm toàn Việt Nam Cộng hòa chỉ một vài em đậu hạng này, có năm không có; hạng
“ưu” (16/20 điểm trở lên); “bình” (14/20); “bình thứ” (12/20), và “thứ”
(10/20).
Một số trường trung học chia theo phái tính như ở Sài
Gòn thì có trường Petrús Ký, Chu Văn An, Võ Trường Toản, Trường Hồ Ngọc Cẩn
(Gia Định) và các trường Quốc học (Huế), Phan Chu Trinh (Đà Nẵng), Võ Tánh (Nha
Trang), Trần Hưng Đạo (Đà Lạt), Nguyễn Đình Chiểu (Mỹ Tho) dành cho nam sinh và
các trường Trưng Vương, Gia Long, Lê Văn Duyệt, Trường Nữ Trung học Đồng Khánh
(Huế), Trường Nữ Trung học Bùi Thị Xuân (Đà Lạt), Trường Nữ Trung học Lê Ngọc
Hân (Mỹ Tho), Trường Nữ Trung học Đoàn Thị Điểm (Cần Thơ) chỉ dành cho nữ sinh.
Học sinh trung học lúc bấy giờ phải mặc đồng phục: nữ
sinh thì áo dài trắng, quần trắng hay đen; còn nam sinh thì mặc áo sơ mi trắng,
quần màu xanh dương.
Trung học tổng hợp
Chương trình giáo dục trung học tổng hợp (tiếng Anh:
comprehensive high school) là một chương trình giáo dục thực tiễn phát sinh từ
quan niệm giáo dục của triết gia John Dewey, sau này được nhà giáo dục người Mỹ
là James B. Connant hệ thống hóa và đem áp dụng cho các trường trung học Hoa Kỳ
Giáo dục trung học tổng hợp chú trọng đến khía cạnh thực tiễn và hướng nghiệp,
đặt nặng vào các môn tư vấn, kinh tế gia đình, kinh doanh, công-kỹ nghệ, v.v…
nhằm trang bị cho học sinh những kiến thức thực tiễn, giúp họ có thể mưu sinh
sau khi rời trường trung học.
Ở từng địa phương, phụ huynh học sinh và các nhà giáo
có thể đề nghị những môn học đặc thù khả dĩ có thể đem ra ứng dụng ở nơi mình
sinh sống. Thời
Đệ Nhị Việt Nam Cộng Hòa chính phủ cho thử nghiệm
chương trình trung học tổng hợp, nhập đệ nhất và đệ nhị cấp lại với nhau.
Học trình này được áp dụng đầu tiên tại Trường Trung
học Kiểu mẫu Thủ Đức, sau đó mở rộng cho một số trường như Nguyễn An Ninh (cho
nam sinh; 93 đường Trần Nhân Tông, Quận 10) và Sương Nguyệt Ánh (cho nữ sinh;
góc đường Bà Hạt và Vĩnh Viễn, gần chùa Ấn Quang) ở Sài Gòn, và Chưởng Binh Lễ
ở Long Xuyên.
Trung học kỹ thuật
Các trường trung học kỹ thuật nằm trong hệ thống giáo
dục kỹ thuật, kết hợp việc dạy nghề với giáo dục phổ thông.
Các học sinh trúng tuyển vào trung học kỹ thuật thường
được cấp học bổng toàn phần hay bán phần.
Mỗi tuần học 42 giờ; hai môn ngoại ngữ bắt buộc là
tiếng Anh và tiếng Pháp.
Các trường trung học kỹ thuật có mặt hầu hết ở các
tỉnh, thành phố; ví dụ, công lập thì có Trường Trung học Kỹ thuật Cao Thắng
(thành lập năm 1956; tiền thân là Trường Cơ khí Á châu thành lập năm 1906 ở Sài
Gòn; nay là Trường Cao Đảng Kỹ Thuật Cao Thắng), Trường Trung học Nông Lâm Súc
Bảo Lộc, Trường Trung học Kỹ thuật Nguyễn Trường Tộ; tư thục thì có Trường
Trung học Kỹ thuật Don Bosco (do các tu sĩ Dòng Don Bosco thành lập năm 1956 ở
Gia Định; nay là Trường Đại Học Công Nghiệp TPHCM
Các trường tư thục và Quốc gia Nghĩa tử
Các trường tư thục và
Bồ đề
Ngoài hệ thống trường công lập của chính phủ là hệ
thống trường tư thục.
Vào năm 1964 các trường tư thục giáo dục 28% trẻ em
tiểu học và 62% học sinh trung học.
Đến niên học 1970-1971 thì trường tư thục đảm nhiệm
17,7% học sinh tiểu học và 77,6% học sinh trung học.
Con số này tính đến năm 1975, Việt Nam Cộng hòa có
khoảng 1,2 triệu học sinh ghi danh học ở hơn 1.000 trường tư thục ở cả hai cấp
tiểu học và trung học.
Các trường tư thục nổi tiếng như Lasan Taberd dành cho
nam sinh; Couvent des Oiseaux, Regina Pacis (Nữ vương Hòa bình), và Regina
Mundi (Nữ vương Thế giới) dành cho nữ sinh.
Bốn trường này nằm dưới sự điều hành của Giáo Hội Công
Giáo. Trường Bác ái (Collège Fraternité) ở Chợ Quán với đa số học sinh là người
Việt gốc Hoa cũng là một tư thục có tiếng do các thương hội người Hoa bảo trợ.
Giáo hội Phật giáo Việt Nam Thống Nhất có hệ thống các
trường tiểu học và trung học Bồ Đề ở nhiều tỉnh thành, tính đến năm 1970 trên
toàn quốc có 137 trường Bồ đề, trong đó có 65 trường trung học với tổng số học
sinh là 58.466.
Ngoài ra còn có một số trường do chính phủ Pháp tài
trợ như Marie Curie, Colette, và Saint-Exupéry.
Kể từ năm 1956, tất cả các trường học tại Việt Nam,
bất kể trường tư hay trường do ngoại quốc tài trợ, đều phải dạy một số giờ nhất
định cho các môn quốc văn và lịch sử Việt Nam.
Chương trình học chính trong các trường tư vẫn theo
chương trình mà Bộ Quốc gia Giáo dục đã đề ra, dù có thể thêm một số giờ hoặc
môn kiến thức thêm.
Sau năm 1975, dưới chính thể Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa
Viêt Nam tổng cộng có 1.087 trường tư thục ở miền Nam Việt Nam bị giải thể và
trở thành trường công (hầu hết mang tên mới).
Các trường Quốc gia Nghĩa tử
Ngoài hệ thống các trường công lập và tư thục kể trên,
Việt Nam Cộng hòa còn có hệ thống thứ ba là các trường Quốc gia nghĩa tử.
Tuy đây là trường công lập nhưng không đón nhận học
sinh bình thường mà chỉ dành riêng cho các con em của tử sĩ hoặc thương phế
binh của Quân Lực Việt Nam Cộng Hòa như là một đặc ân của chính phủ giúp đỡ
không chỉ phương tiện học hành mà cả việc nuôi dưỡng.
Hệ thống này bắt đầu hoạt động từ năm 1963 ở Sài Gòn,
sau khai triển thêm ở Đà Nẵng, Cần Thơ, Huế, và Biên Hòa.
Tổng cộng có 7 cơ sở với hơn 10.000 học sinh. Loại
trường này do Bộ Cựu Chiến binh quản lý chứ không phải Bộ Quốc gia Giáo dục,
nhưng vẫn dùng giáo trình của Bộ Quốc gia Giáo dục.
Chủ đích của các trường Quốc gia nghĩa tử là giáo dục
phổ thông và hướng nghiệp cho các học sinh chứ không được huấn luyện quân sự.
Vì vậy trường Quốc gia nghĩa tử khác trường Thiếu sinh
quân. Sau năm 1975, các trường quốc gia nghĩa tử cũng bị giải thể.
Giáo dục đại học
Học sinh đậu được Tú tài II thì có thể ghi danh vào
học ở một trong các viện Đại Học, trường Đại Học, và học viện trong nước.
Tuy nhiên vì số chỗ trong một số trường rất có giới
hạn nên học sinh phải dự một kỳ thi tuyển có tính chọn lọc rất cao; các trường
này thường là Y, Dược, Nha, Kỹ Thuật, Quốc gia hành chánh và Sư Phạm.
Việc tuyển chọn dựa trên khả năng của thí sinh, hoàn
toàn không xét đến lý lịch gia đình.
Sinh viên học trong các cơ sở giáo dục công lập thì
không phải đóng tiền. Chỉ ở một vài trường hay phân khoa đại học thì sinh viên
mới đóng lệ phí thi vào cuối năm học. Ngoài ra, chính phủ còn có những chương
trình học bổng cho sinh viên.
Chương trình học trong các cơ sở giáo dục đại học được
chia làm ba cấp.
Cấp 1 (học 4 năm): Nếu theo hướng các ngành nhân văn,
khoa học, v.v.. thì lấy bằng cử nhân (ví dụ: cử nhân Triết, cử nhân Toán…); nếu
theo hướng các ngành chuyên nghiệp thì lấy bằng tốt nghiệp (ví dụ: bằng tốt
nghiệp Trường Đại học Sư phạm, bằng tốt nghiệp Học viện Quốc gia Hành chánh…)
hay bằng kỹ sư (ví dụ: kỹ sư Điện, kỹ sư Canh nông…).
Cấp 2: học thêm 1-2 năm và thi lấy bằng cao học hay
tiến sĩ đệ tam cấp (tiếng Pháp: docteur de troisième cycle; tương đương thạc sĩ
ngày nay).
Cấp 3: học thêm 2-3 năm và làm luận án thì lấy bằng
tiến sĩ (tương đương với bằng Ph.D. của Hoa Kỳ).
Riêng ngành y, vì phải có thời gian thực tập ở bệnh
viện nên sau khi học xong chương trình dự bị y khoa phải học thêm 6 năm hay lâu
hơn mới xong chương trình đại học.
Mô hình các cơ sở giáo dục đại học
Phần lớn các cơ sở giáo dục đại học Việt Nam thời Việt
Nam Cộng hòa được tổ chức theo mô hình viện đại học (theo Việt-Nam Tự-Điển của
Hội khai trí Đức Tiến: Viện = Nơi, sở).
Đây là mô hình tương tự như university của Hoa Kỳ và
Tây Âu, cùng với nó là hệ thống đào tạo theo tín chỉ (tiếng Anh: credit).
Mỗi viện đại học bao gồm nhiều phân khoa đại học
(tiếng Anh: faculty; thường gọi tắt là phân khoa, ví dụ: Phân khoa Y, Phân khoa
Sư phạm, Phân khoa Khoa học, v.v…) hoặc trường hay trường đại học (tiếng Anh:
school hay college; ví dụ: Trường Đại học Nông nghiệp, Trường Đại học Kỹ thuật,
v.v…).
Trong mỗi phân khoa đại học hay trường đại học có các
ngành (ví dụ: ngành Điện tử, ngành Công chánh, v.v…); về mặt tổ chức, mỗi ngành
tương ứng với một ban (tiếng Anh: department; tương đương với đơn vị khoa hiện
nay).
Về mặt tổ chức, viện đại học của Việt Nam Cộng hòa duy
trì đường lối phi chính trị của các đại học Tây Phương.
Các khoa trưởng của các trường phân khoa không do Bộ
Quốc gia Giáo dục bổ nhiệm mà do các giáo sư của Hội đồng Khoa bầu lên.
Trong hai thập niên 1960 và 1970, lúc hội nghị Hòa
Bình đang diễn ra ở Paris, chính phủ Việt Nam Cộng Hòa ráo riết lên kế hoạch
tái thiết sau chiến tranh, với viễn cảnh là hòa bình sẽ lập lại ở Việt Nam, một
chính phủ liên hiệp sẽ được thành lập, người lính từ các bên trở về cần được
đào tạo để tái hòa nhập vào xã hội.
Trong khuôn khổ kế hoạch đó, có hai mô hình cơ sở giáo
dục đại học mới và mang tính thực tiễn được hình thành, đó là trường đại học
cộng đồng và viện đại học bách khoa.
Trường đại học cộng đồng là một cơ sở giáo dục đại học
sơ cấp và đa ngành; sinh viên học ở đây để chuyển tiếp lên học ở các viện đại
học lớn, hoặc mở mang kiến thức, hoặc học nghề để ra làm việc.
Các trường đại học cộng đồng được thành lập với sự
tham gia đóng góp, xây dựng, và quản trị của địa phương nhằm đáp ứng nhu cầu
phát triển ở địa phương trong các mặt văn hóa, xã hội, và kinh tế.
Khởi điểm của mô hình giáo dục này là một nghiên cứu
của ông Đỗ Bá Khê tiến hành vào năm 1969 mà các kết quả sau đó được đưa vào một
luận án tiến sĩ trình ở Viện Đại học Southern California vào năm 1970 với tựa
đề The Community College Concept: A Study of its Relevance to Postwar
Reconstruction in Vietnam (Khái niệm trường đại học cộng đồng: Nghiên cứu sự
phù hợp của nó với công cuộc tái thiết hậu chiến ở Việt Nam).
Cơ sở đầu tiên được hình thành là Trường Đại học Cộng
đồng Tiền Giang, thành lập vào năm 1971 ở Định Tường sau khi mô hình giáo dục
mới này được mang đi trình bày sâu rộng trong dân chúng.
Vào năm 1973, Viện Đại Học Bách Khoa Thủ Đức (tên
tiếng Anh: Thủ Đức Polytechnic University, gọi tắt là Thủ Đức Poly) được thành
lập.
Đây là một cơ sở giáo dục đại học đa ngành, đa lĩnh
vực, và chú trọng đến các ngành thực tiễn.
Trong thời gian đầu, Viện Đại học Bách khoa Thủ Đức có
các trường đại học chuyên về Nông Nghiệp, Kỹ Thuật, Giáo Dục, Khoa Học và Nhân
Văn, Kinh tế và Quản trị, và Thiết kế đô thị; ngoài ra còn có trường đào tạo
sau đại học.
Theo kế hoạch, các cơ sở giáo dục đều được gom chung
lại trong một khuôn viên rộng lớn, tạo một môi trường gợi hứng cho trí thức suy
luận, với một cảnh trí được thiết kế nhằm nâng cao óc sáng tạo; quản lý hành
chính tập trung để tăng hiệu năng và giảm chi phí.
Sau năm 1975, dưới chính thể Cộng Hoà xã hội Chủ Nghĩa
Việt Nam, toàn bộ các cơ sở giáo dục đại học thời Việt Nam Cộng hòa bị đổi tên
và bị phân tán theo khuôn mẫu giáo dục của Liên Xô nên không còn mô hình theo
đó các trường hay phân khoa đại học cấu thành viện đại học, mà mỗi trường trở
nên biệt lập.
Giáo dục đại học Việt Nam dưới các chính thể Việt Nam
Dân Chủ Cộng Hòa và Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam theo mô hình phân tán
ngành học.
Các “trường đại học bách khoa” được thành lập dưới hai
chính thể này ( Trường Đại Học Bách Khoa Hà Nội, Trường Đại học Bách Khoa
TPHCM, và Trường Đại Học Bách Khoa Đà Nẵng) không giống như mô hình viện đại
học bách khoa vì chỉ tập trung vào các ngành kỹ thuật.
Tương tự, mô hình “trường đại học tổng hợp” ( Trường
Đại Học Tổng Hợp Hà Nội, Trường Đại Học Tổng Hợp TPHCM và Trường Đại Học Tổng
Hợp Huế) cũng chỉ tập trung vào các ngành khoa học cơ bản, chứ không mang tính
chất toàn diện.
Đến đầu thập niên 1990, chính phủ Cộng hòa Xã hội Chủ
nghĩa Việt Nam mới thành lập 2 “đại học” cấp quốc gia và 3 “đại học” cấp vùng
theo mô hình gần giống như mô hình viện đại học.
Vào tháng 10 năm 2009, một số đại biểu của Quốc Hội
nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam đưa ra đề nghị gọi tên các “đại học”
cấp quốc gia và cấp vùng là “viện đại học”.
Các viện đại học công
lập
Viện Đại Học Sài Gòn: Tiền thân là Viện Đại Học Đông
Dương (1906), rồi Viện Đại Học quốc gia Việt Nam (1955) – còn có tên là Viện
Đại học Quốc gia Sài Gòn.
Năm 1957, Viện Đại học Quốc gia Việt Nam đổi tên thành
Viện Đại học Sài Gòn. Đây là viện đại học lớn nhất nước.
Trước năm 1964, tiếng Việt lẫn tiếng Pháp được dùng để
giảng dạy ở bậc đại học, nhưng sau đó thì chỉ dùng tiếng Việt mà thôi theo
chính sách ngôn ngữ theo đuổi từ năm 1955. Riêng Trường Đại Học Y Khoa dùng cả
tiếng Anh.
Vào thời điểm năm 1970, hơn 70% sinh viên đại học trên
toàn quốc ghi danh học ở Viện Đại học Sài Gòn.
Viện Đại Học Huế: Thành lập vào tháng 3 năm 1957 với 5
phân khoa đại học: Khoa học, Luật, Sư phạm, Văn khoa, và Y khoa.
Viện Đại Học Cần Thơ: Thành lập năm 1966 với 4 phân
khoa đại học: Khoa học, Luật khoa & Khoa học Xã hội, Sư phạm, và Văn khoa.
Viện Đại Học Bách Khoa Thủ Đức: Thành lập năm 1974.
Tiền thân là Trung tâm Quốc gia Kỹ thuật (1957), Học viện Quốc gia Kỹ thuật
(1972).
Các viện đại học tư
thục
Viện Đại Học Đà Lạt: Thành lập ngày 8 tháng 8 năm
1957. Một phần cơ sở của Viện Đại học Đà Lạt nguyên là một chủng viện của Giáo
hội Công Giáo.
Viện đại học này có 4 phân khoa đại học: Chính trị
Kinh doanh, Khoa học, Sư phạm, Thần học và Văn khoa.
Theo ước tính, từ năm 1957 đến 1975 viện đại học này
đã giáo dục 26.551 người.
Viện Đại Học Vạn Hạnh: Thuộc khối Ấn Quang của Giáo
hội phật giáo hội Việt Nam Thống Nhất; thành lập ngày 17 tháng 10 năm 1964 ở số
222 đường Trương Minh Giảng (sau 1975 là đường Lê Văn Sỹ), Quận 3, Sài Gòn-Gia
Định với 5 phân khoa đại học: Giáo dục, Phật Học, Khoa Học Xã hội, Khoa học ứng
dụng, và Văn học & Khoa học nhân văn. Vào đầu thập niên 1970, Vạn Hạnh có
hơn 3.000 sinh viên.
Viện Đại Học Phương Nam: Được cấp giấy phép năm 1967
tọa lạc ở số 16 đường Trần Quốc Toản (sau năm 1975 là đường 3 Tháng Hai), Quận
10, Sài Gòn. Viện đại học này thuộc khối Việt Nam Quốc Tự của Hội Phật Giáo
Việt Nam Thống Nhất, Giáo sư Lê Kim Ngân làm viện trưởng.
Viện Đại học Phương Nam có 3 phân khoa đại học: Kinh
tế-Thương mại, Ngoại ngữ, và Văn khoa. Vào thập niên 1970, viện đại học này có
khoảng 750 sinh viên ghi danh.
Viện Đại Học An Giang (Hòa Hảo): Thành lập năm 1970 ở
Long Xuyên với 5 phân khoa đại học: Văn khoa, Thương mại-Ngân hàng, Bang giao
Quốc tế, Khoa học Quản trị và Sư phạm. Viện Đại học này trực thuộc Giáo hội
Phật Giáo Hòa Hảo.
Viện Đại Học Cao Đài: Thành lập năm 1971 trên đường Ca
Bảo Đạo ở Tây Ninh với 3 phân khoa đại học: Thần học Cao Đài, Nông lâm mục, và
Sư phạm. Viện Đại học này trực thuộc Giáo hội Cao Đài
Viện Đại Học Minh Đức: Được cấp giấy phép năm 1972,
trụ sở ở Sài Gòn với 5 phân khoa đại học: Kỹ thuật Canh nông, Khoa học Kỹ
thuật, Kinh tế Thương mại, Nhân văn Nghệ thuật, và Y Khoa. Viện Đại học này do
Giáo hội Công Giáo điều hành.
Các học viện và viện
nghiên cứu
Học Viện Quốc Gia Hành Chính: Cơ sở này được thành lập
từ thời Quốc Gia Việt Nam với văn bản ký ngày 29 tháng 5 năm 1950 nhằm đào tạo
nhân sự chuyên môn trong lãnh vực công quyền như thuế vụ và ngoại giao.
Trường sở đặt ở Đà Lạt; năm 1956 thì dời về Sài Gòn
đặt ở đường Alexandre de Rhodes; năm 1958 thì chuyển về số 100 đường Trần Quốc
Toản (gần góc đường Cao Thắng, sau năm 1975 là đường 3/2), Quận 10, Sài Gòn.
Học viện này trực thuộc Phủ Thủ tướng hay Phủ Tổng
thống, đến năm 1973 thì thuộc Phủ Tổng ủy Công vụ. Học viện có chương trình hai
năm cao học, chia thành ba ban cao học, đốc sự, và tham sự.
Học Viện Quốc Gia Nông Nghiệp (1972-1974): tiền thân
là Trường Cao đẳng Nông Lâm Súc (1962-1968), Trung tâm Quốc gia Nông nghiệp
(1968-1972) rồi nhập vào Viện Đại học Bách Khoa Thủ Đức năm 1974.
Ngoài những học viện trên, Việt Nam Cộng hòa còn duy
trì một số cơ quan nghiên cứu khoa học như Viện Pasteur Sài Gòn, Viện Pasteur
Đà Lạt, Viện Pasteur Nha Trang, Viện Hải dương học Nha Trang, Viện Nguyên tử
lực Đà Lạt, Viện Khảo cổ… với những chuyên môn đặc biệt.
Các trường đại học cộng
đồng
Bắt đầu từ năm 1971 chính phủ mở một số trường đại học
cộng đồng (theo mô hình community college của Hoa Kỳ) như Trường Đại học Cộng
đồng Tiền Giang ở Mỹ Tho, Duyên Hải ở Nha Trang, Quảng Đà ở Đà Nẵng
(1974), và Long Hồ ở Vĩnh Long.
Trường Đại học Cộng đồng Tiền Giang đặt trọng tâm vào
nông nghiệp; Trường Đại học Cộng đồng Duyên Hải hướng về ngư nghiệp.
Riêng Trường Long Hồ còn đang dang dở chưa hoàn tất
thì chính thể Việt Nam Cộng hòa bị giải tán.
Ở Sài Gòn thì có Trường Đại học Regina Pacis (khai
giảng vào năm 1973) dành riêng cho nữ sinh do Công Giáo thành lập, và theo triết
lý đại học cộng đồng.
Các trường kỹ thuật và huấn nghệ
Ngoài những trường đại học còn có hệ thống trường cao
đẳng như Trường Bách khoa Phú Thọ và Trường Nông lâm súc.
Một số những trường này sang thập niên 1970 được nâng
lên tương đương với cấp đại học.
Trường quốc gia Nông Lâm mục: Thoạt tiên là Nha Khảo
cứu Đông Dương thành lập năm 1930 ở B’lao, cơ sở này đến năm 1955 thì nâng lên
thành Trường Quốc gia Nông lâm mục với chương trình học bốn năm.
Diện tích vườn thực nghiệm rộng 200 ha chia thành
những khu chăn nuôi gia súc, vườn cây công nghiệp, lúa thóc.
Qua từng giai đoạn Trường đổi tên thành Trường Cao
đẳng Nông lâm súc(1962-1968), Trung tâm Quốc gia Nông nghiệp (1968-1972),Học
viện Quốc gia Nông nghiệp (1972-1974).
Cuối cùng Trường Quốc gia Nông lâm mục được sáp nhập
vào Viện Đại học Bách khoa Thủ Đức (có trụ sở ở số 45 đường Cường Để, Quận 1,
Sài Gòn). Trường còn có chi nhánh ở Huế, Cần Thơ, và Bình Dương.
Trung Tâm Kỹ Thuậc Phú Thọ: Thành lập năm 1957 thời Đệ
nhất Cộng Hoà gồm bốn trường: Trường Cao đẳng Công chánh, Trường Cao đẳng Điện
học, Trường Quốc gia Kỹ sư Công nghệ, và Trường Việt Nam Hàng hải.
Năm 1968 lập thêm Trường Cao đẳng Hóa học. Năm 1972,
Trung tâm Quốc gia Kỹ thuật đổi thành Học viện Quốc gia Kỹ thuật và đến năm
1974 thì nhập với Trường Đại học Nông nghiệp để tạo nên Viện Đại Học Bách Khoa
Thủ Đức.
Học Viện Cảnh Sát Quốc Gia: Thành lập năm 1966 để đào
tạo nhân viên giữ an ninh và thi hành luật pháp.
Các trường nghệ thuật
Trường Quốc gia Âm Nhạc và Kịch Nghệ:Thành lập ngày 12
tháng 4 năm 1956 dưới thời Đệ Nhất Cộng Hòa.
Chương trình học sau được bổ túc để bao gồm các bộ môn
âm nhạc cổ điễn Tây Phương và truyền thống Việt Nam cùng kịch nghệ.
Trường Quốc Gia Âm Nhạc Huế: Thành lập năm 1962 ở cố
đô Huế chủ yếu dạy âm nhạc cổ truyền Việt Nam, dùng nhà hát Duyệt Thị Đường
trong Kinh Thành Huế làm nơi giảng dạy.
Trường Quốc Gia Trang Trí Mỹ Thuật:thành lập năm 1971,
trên cơ sở nâng cấp Trường Trung học Trang trí Mỹ thuật Gia Định (tiền thân là
Trường Mỹ nghệ Gia Định, thành lập năm 1940).
Trường Quốc Gia Cao Đẳng Mỹ Thuật Sài Gòn: thành lập
sau năm 1954; chuyên đào tạo về nghệ thuật tạo hình với các chương trình học 3
và 7 năm. Vị giám đốc đầu tiên là họa sĩ Lê Văn Đệ (1954-1966).
Sinh viên du học ngoại quốc
Một số sinh viên bậc đại học được cấp giấy phép đi du
học ở nước ngoài. Hai quốc gia thu nhận nhiều sinh viên Việt Nam vào năm 1964
là Pháp (1.522) và Hoa Kỳ (399), đa số theo học các ngành khoa học xã hội và kỹ
sư.
Nguyễn Võ
Phương Nam (facebook)
